فدائیان اسلام و انقلاب اسلامی

بدون تردید جمعیت"فدائیان اسلام" در اندیشه سیاسی، عمل و مبارزه، نقش ویژه و منحصر به فردی را در مقطع تاریخی ۳۴ - ۱۳۲۴ کشور را ایفا کرده است . آنان آغازگر برخوردی عقیدتی و انقلابی با جریانهای منحط دین‏ستیزی، سلطه‏پذیری و بیگانه‏پرستی بودند . حجت‏الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی در عبارتی کوتاه نقش "فدائیان اسلام" را چنین توصیف می‏کند: " رهبر فدائیان اسلام که پیشتازان مبارزه مسلحانه آن هم در شکل علنی و شجاعانه‏ای که ابهتشان و هیبتشان در مجموعه جهان اسلام اثر عمیقی گذاشت، و قلب دشمنان اسلام را در زمانی که آنها متحرک بودند، لرزاند و شهدای ... دیگری که آنها داشتند افتخاری ... در تاریخ اسلام آفریدند . ایده‏ای که دنبالش بودند و امروز تحقق یافته است، ندای حکومت‏خالص اسلامی است که در نوشته‏هایشان، شعارهایشان و اظهاراتشان و سخنرانیهایشان حاضر نبودند یک ذره از اسلام خالص تندی کنند ... "
بدیهی است آگاهی از ویژگیها، اهداف و عملکرد چنین افرادی، نه تنها برای پژوهشگران مسائل تاریخی، بلکه برای عموم مسلمانان در خور توجه و شوق انگیز خواهد بود .
جمهوری اسلامی، استقرار و قوام خود را مدیون شهدای گرانقدری است که در دوران خفقان و ظلم و جور ستم‏شاهی، مردانه ندای حق را سر دادند و با وجود مشکلات فراوان آن دوران، از جمله عدم آگاهی و حضور مردم در صحنه‏های مبارزه در حد مطلوب، تهمتها و اهانتهای گوناگون اجانب و دوست‏نمایان و ... سینه خود را برای دهشتناک‏ترین تیرهای خصم، سپر بلای اسلام و مسلمانان قرار دادند . شهید مبارز نواب صفوی بیش از چهل سال پیش، با انتشار برنامه حکومت اسلامی، پایه‏های جمهوری اسلامی را در آن ایام سیاه بنا نهاد . اکثر مبارزین و جهادگران در سالهایی مبارزه با رژیم شاه، تفکراتشان تحت تاثیر و نشات گرفته از حرکت‏خالصانه، شجاعانه و قاطعانه فدائیان اسلام بود و شهادت نواب و یارانش، بیش از پیش اذهان مردم را روشن ساخت و بسیاری را به دنبال این خط سرخ، به مبارزه با طاغوت کشاند .
"نواب صفوی چنین اعتقاد داشت که ایران مملکت اسلامی است، بایستی احکام اسلام اجرا شود . " (۱)
درست در همان زمانی که رضاخان، رضاشاه می‏شد یعنی در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی سید مجتبی میرلوحی مشهور به نواب صفوی، در محله‏خانی آباد تهران، در خانواده‏ای متدین به دنیا آمد . پدرش، سید جواد، از خاندان میرلوحی و خود در کسوت روحانیون بود و مادرش را از دودمان صفوی دانسته‏اند . سید مجتبی هنوز کودک بود که پدرش، به دنبال فرمان رضاشاه مبنی بر ممنوعیت لباس روحانیت‏به منظور کاستن نفوذ و اقتدار علما لباس روحانی را رها کرده و به وکالت در عدلیه پرداخت و به هنگام اشتغال به همین شغل بود که گفته می‏شود روزی با علی اکبر داور وزیر وقت عدلیه درگیر شد و در نتیجه به دستگیر شده به تحمل سه سال زندان محکوم گردید .
وی کوته زمانی پس از انقضای مدت محکومیت و آزادی از دنیا رفت و سرپرستی سید مجتبی که در این زمان نه سال داشت‏بر عهده دایی او سید محمود نواب صفوی قرار گرفت که او نیز در عدلیه کار می‏کرد و از همین زمان است که احتمالا برای درامان ماندن مجتبی از تبعات فرزندی یک محکوم، نام خانوادگی مادرش را بر او نهاد و او با عنوان نواب صفوی شهره شد .
سید مجتبی دوران دبستان را پشت‏سر نهاده و وارد مدرسه صنعتی آلمانها در تهران می‏شود . سید مجتبی علاوه بر فراگیری دروس رسمی خود در مدرسه در هر فرصت مناسبی که دست می‏داد بچه‏ها را جمع کرده و از اسلام و تعلیمات اسلامی دم می‏زد و البته محیط و جو زمان رضاخانی طوری نبود که بتوان کاری هم انجام داد اما همین قدر که کسی جرات داشت‏حتی کلمه‏ای از اسلام بر زبان آورد خود نموداری از شجاعت و برجستگی او بود .
با این ویژگی روحی و گرایش قوی دینی، معلوم نیست که چرا سید مجتبی پس از طی دوران دبستان، در هنرستان صنعتی ایران - آلمان به ادامه تحصیل پرداخت . چنین می‏نماید که این کار به اصرار دایی و سرپرست او صورت گرفته است . چراکه به گواهی مادرش، مجتبی دروس این مدرسه را خوش نداشت و بارها اظهار علاقه کرده بود که طلبه شود و برای تحصیل به نجف رود .
سرانجام نواب صفوی در دوران جوانی برای آموزش دروس حوزوی راهی عراق شد . اواخر سال ۱۳۲۰ وارد نجف شد و بلافاصله در مدرسه بزرگ آخوند خراسانی حجره‏ای دست و پا کرده و بدون اتلاف وقت‏شروع به فراگرفتن دانشهای دینی نمود . هرچه را می‏خواند و یاد می‏گرفت آتش عشق باطنیش را شعله‏ورتر می‏ساخت و به مرحله‏ای رسید که ذره‏ای تردید برای او باقی نماند که هرچه حق است در اسلام و در مکتب مقدس آل محمد (ص) خلاصه شده است و این مکتب انسان‏ساز چکیده تمام تلاشها و مبارزات و جانفشانیهای انبیاست و برای جهانی کردن آن جای هیچگونه درنگ و تاملی نیست .
نواب صفوی ضمن تحصیل نزد علامه امینی (۲) ، نزد آیت الله شیخ ابوالحسن شیرازی نیز درس آموخت . (۳) و حجت‏الاسلام دوانی نیز از حضور نواب در درس تفسیر شیخ محمد آقا تهرانی یاد کرده می‏افزاید که وی در آن زمان با عنوان سید مجتبی تهرانی شناخته می‏شد . (۴)

در دوران تحصیل در نجف بود که یکی از کتابهای سید احمد کسروی (۱۲۶۹ - ۱۳۲۴خ) به دست نواب رسید و مطالعه آن آتش به قلبش زد . نام و نشان کتاب مورد بحث، ذکر نشده بود (۵) . احمد کسروی مورخ معروف ایران که فکر ادعای نبوت را در سر خود می‏پروراند تصمیم گرفته بود که مکتب شیعه را که بزرگترین سد راه اشاعه افکار خود پنداشته بود با هجو کردن ظاهرا علمی و فلسفی، راه را برای رسیدن به هدف شیطانی خود هموار سازد . (۶) او ضمن اینکه مرتبا بر ضد علما روحانیون شیعه هرزه درائی می‏کرد وقتی‏که معارض و مبارزی در این مسیر برای خود ندید پا را فراتر نهاده و شروع به هتاکی نسبت‏به حضرت امام جعفر صادق (ع) نمود . وقتی‏که کار کسروی بدین مرحله رسید وقتی که در تمام محافل دینی و مخصوصا در حوزه نجف شور و غوغائی برپا شد . نواب صفوی در نجف داوطلب برای براندازی کسروی شد و با در دست داشتن فتوای قتل (۷) یک چنین عامل فسادی و با جلب یاری چند تن از علما که هزینه سفر او را پرداختند عازم ایران گردید . نواب نخست در آبادان بر ضد آموزه‏های کسروی سخنرانی کرد زیرا شنیده بود که پیروان کسروی در آن شهر بسیارند، سپس به تهران آمده و چندین جلسه به مناظره با کسروی می‏پرداخت . این مناظرات به نتیجه نرسید و نواب از اصلاح کسروی نا امید شد و در صدد قتل او برآمد . نواب برای تهیه پول سلاح به شیخ محمدحسن طالقانی از علمای پرهیزکار تهران متوسل شد و وی چهارصد تومان در اختیار نواب نهاد . با این پول سلاحی تهیه شد و نواب صفوی با دستیاری دوستی به نام خورشیدی، در هشتم اردیبهشت ۱۳۲۴ عازم اعدام کسروی شد .
پس از شلیک دو تیر، اسلحه از تیراندازی بازمانده و نواب به نزاع تن به تن با کسروی پرداخت . اطرافیان کسروی گریخته بودند اما ماموران انتظامی سر رسیدند و نواب را دستگیر کرده کسروی را به بیمارستان رساندند . کسروی از مرگ نجات یافت و نواب زندانی شد . حمایت مردم مسلمان از نواب موجب شد که وی پس از یک هفته، به قید کفیل و به قرار دوازده هزار تومان که از سوی اسکویی (بازرگان) تامین شد، آزاد گردد . محمد خورشیدی نیز چندی بعد آزاد شد .

شهید نواب صفوی بعد از آزادی از زندان و زنده و فعال دیدن کسروی تصمیم گرفت، بار دیگر به مقابله با وی برخیزد . او قصد داشت در راه اجرای احکام اسلامی، با مخالفان و دشمنان آن مقابله جدی نماید . از اینرو در سال ۱۳۲۴ با دوستان و یارانی که با شور و هیجان در اطراف او گرد آمده بودند پیمان فداکاری در راه اسلام بست و جمعیت‏خود را فدائیان اسلام نام نهاد و اولین اعلامیه رسمی و اعلان موجودیت فدائیان اسلام را با عنوان دین و انتقام چاپ و منتشر ساخت . هدف از تشکیل این سازمان تحقق اهداف و ایده‏آلهای دینی و اجتماعی دلسوزان مذهبی بود .
بدین ترتیب هسته اولیه پیشتاز گروههای مبارز در تاریخ معاصر ایران شکل گرفت . نواب صفوی با چنین بینشی دست‏به انتخاب یارانی زد که بیشتر از خانواده‏های متدین و کم درآمد و بازاریان خرده پا بودند و غالبا نیز جوان بودند و شور و شوق مبارزه را داشتند . با چنین آرمانی و چنان یارانی، نواب صفوی به مبارزه با گذشته و حال پرداخت; گذشته‏ای که استبداد و دین‏ستیزی رضاشاه رقم می‏زد در حالی که مملو از تفکرات انحرافی و غلیان عقده‏های سرکوفته اجتماعی در قالب اندیشه‏های بیگانه بود .

نواب صفوی از کمترین فرصت در هر جا و مخصوصا در مجالس دینی که برپا می‏شد برای بیدار کردن مردم و آشنا نمودن آنها با وظائف دینی‏شان و مبارزه بر علیه استعمارگران خارجی و ستمگران داخلی همچنان می‏کوشید . می‏توان گفت که او همه را در محو مکتب مخرب کسروی یکدل و یک زبان ساخت تا اینکه علما و مردم به وسیله نامه‏ها، شکایتها و طومارها از دولت‏خواستند که کسروی را محاکمه کرده و از زبان و قلم او که بر ضد اسلام سم پاشی می‏کرد جلوگیری کند . پیرو همین فشار افکار عمومی بود که دولت وقت‏به دستگاه قضائی آن روز دستور داد تا مقدمات محاکمه کسروی را فراهم نماید و بازپرس، او را به دادگستری احضار نمود .
همه می‏دانستند که این بازپرسی و محاکمه پاسخگوی خواست مردم مسلمان یعنی نابودی کسروی نیست و روی همین اصل بود که نواب صفوی تصمیم گرفت در خلال همین جلسات بازپرسی کار کسروی را بسازد . و لذا با سید حسین امامی و تنی چند از یاران جان برکف خود، هم داستان شده و در ساعت ۱۰ صبح روز ۲۰ اسفند ۱۳۲۴ هنگامی که کسروی در اطاق بازپرسی وزارت عدلیه در حال توجیه کارهایش بود در یک حمله ناگهانی از بیرون اطاق با گلوله فدائیان اسلام و از همه کارسازتر طپانچه امامی از پای درآمد .
فدائیان اسلام دستگیر شدند و دادگاه به هرکدام سه ماه و چند روز حبس داد . ولی با تلاشهای نواب صفوی بعد از مدتی همگی از زندان آزاد شدند .

از جمله بیانات امام خمینی در اعتراض و رد افکار و نوشته‏های کسروی - نویسنده‏ای که در پی تضعیف اسلام بود - به این شرح است:
"ان لله فی ایام دهرکم نفحات الا فتعرضوالها"
امروز روزی است که نسیم روحانی الهی وزیدن گرفته و برای قیام اصلاحی بهترین روز است، اگر مجال را از دست‏بدهید و قیام برای خدا نکنید و مراسم دینی را عودت ندهید، فرداست که مشتی هرزه گرد شهوتران برشما چیره شوند و تمام آئین و شرف شما را دستخوش اغراض باطله خود کنند . امروز شماها در پیشگاه خدای عالم چه عذری دارید؟ همه دیدید کتابهای یک نفر تبریزی بی‏سروپا را که تمام آئین شماها را دستخوش ناسزا کرد و در مرکز تشیع به امام صادق و امام غایب روحی له الفدا آنهمه جسارتها کرد و هیچ کلمه از شماها صادر نشد . امروز چه عذری در محکمه خدا دارید؟ این چه ضعف و بیچارگی است که شماها را فراگرفته؟ ای آقای محترم که این صفحات را جمع‏آوری نمودید و به نظر علما بلاد و گویندگان رساندید، خوب است‏یک کتابی فراهم آورید که جمع تفرقه آنان را کند و همه آنان را در مقاصد اسلامی همراه کرده، از همه امضا می‏گرفتید که اگر در یک گوشه مملکت‏به دین جسارتی می‏شد همه یک دل و یک جهت از تمام کشور قیام می‏کردند . خوب است دینداری را دست کم از بهائیان یاد بگیرید که اگر یک نفر آنها در یک دیه زندگی کند از مراکز حساس آنها با او رابطه دارند و اگر جزئی تعدی به او شود برای او قیام کنند .
شماها که به حق مشروع خود قیام نکردید، خیره‏سران بیدین از جای برخاستند و در هر گوشه زمزمه بیدینی را آغاز کردند . (۸)
یک کج فهمی‏هائی در انسان هست که این کج فهمی‏ها گاهی خیلی زیاد می‏شود . اینها دعا را نمی‏فهمند چی هست لهذا خیال می‏کنند که حالا ما خوب، قرآن را می‏گیریم دعا را رها می‏کنیم . اینها نمی‏فهمند که دعا اصلا چی هست، مضامین ادعیه را نرفته‏اند ببینند که چی هست، به مردم چی می‏گوید . چه می‏خواهد بکند .
این دعاهاست که به تعبیر بعضی از مشایخ ما قرآن می‏فرمودند که قرآن، قرآن نازل است، آمده است‏به طرف پایین و دعا از پائین به بالا می‏رود این قرآن صاعد است . این ادعیه با یک زبان خاصی که در دعاهاست اینها دست انسان را می‏گیرد و به بالا می‏برد .
یکدفعه آدم می‏بیند که کسروی آمد و کتابسوزی، مفاتیح الجنان هم جزو کتابهائی بود که سوزاند، کتابهای عرفانی را هم سوزاند .
البته کسروی نویسنده زبردستی بود ولی ... نمی‏توانست‏به آن بالا برسد آنها را پائین می‏آورد . کسروی که کتاب مفاتیح‏الجنان را سوزانده نمی‏دانست چی تویش است . شاید یکدفعه هم مناجات شعبانیه را نخوانده بود .
این ادعاهائی که در ماه‏هاست، در روزها هست‏خصوصا در ماه رجب و شعبان و ماه مبارک رمضان اینها انسان را تقویت روحی می‏کند و راه را برای انسان باز می‏کند و نورافکن است‏برای اینکه این بشر را از این ظلمت‏ها بیرون بیاورد و وارد نور بکند که معجزه آساست . به این دعاها عنایت‏بکنید . گول بعضی از نویسنده‏ها و امثال کسروی را نخورید که ادعیه را تضعیف می‏کردند . این تضعیف، تضعیف اسلام است . (۹)
با توجه به مضامین سخنرانی امام خمینی، در اعتراض و رد افکار کسروی چنین برداشت می‏شود که امام موافق با مقابله نظری است تا مقابله عملی (حرکتهای مسلحانه‏ای که منجر به حذف مخالف گردد) . امام معتقد بود که باید علمای مبرز اسلامی خصوصا مراجع، به نقد آرا و نظریات کسروی می‏پرداختند و در دفاع از ارزشهای اسلامی که کسروی به آنها تاخته است، اظهارات کسروی را مورد انتقاد شدید قرار می‏دادند، و اذهان عمومی را نسبت‏به گفته‏های خلاف و سخن های ناروای وی بیدار می‏ساختند .

نواب در سال ۱۳۲۴ که آیت‏الله کاشانی از زندان متفقین آزاد شد به دیدار ایشان رفت و برای "اجرای احکام اسلام" به ایشان دست همکاری داده بود و یاد کرد وی از آن مراسم نشانگر وفاداری نواب و همراهان وی در راه مبارزه به شمار می‏رود .
نواب پس از اقامتی چند ماهه در عتبات و به سامان آوردن کارهایی که در نظر داشت‏به بازگشت ایران بازگشت و سفری به آذربایجان نمود . وی در همان سال ۱۳۲۶ با دختر نواب احتشام رضوی از کارکنان پیشین آستان قدس رضوی و یکی از بازماندگان ماجرای مسجد گوهرشاد مشهد (۱۳۱۴)، ازدواج کرد و در همین سال با ساماندهی فدائیان اسلام به نبرد با بی‏حجابی زنان پرداخت و نیز برای آگاه کردن مردم ایران از مقاصد خود، سفری دو ماهه به نقاط مختلف ایران به ویژه مرزهای شرقی ترتیب داد .
سفرهای زیادی به مناطق دیگر کشور مانند مناطق عشایرنشین غرب و شمال شرقی کرد . چون از سفر برگشت‏به دیدار چند تن از سفرای کشورهای اسلامی رفته ضرورت "اتحاد ملل اسلامی" را طرح نمود . آنگاه به درخواست طلاب مازندرانی برای مبارزه با فساد در ساری و بازپس گرفتن مدرسه‏ای دینی که در زمان رضاشاه غصب گردیده و تبدیل به مدرسه دخترانه شده بود به همراه سی تن به ساری رفت و وارد همان مدرسه شد و در آن جا اقامت گزید و در سخنرانی خود در مسجد جامع تاکید کرد که مدرسه باید مجددا به تصرف درآید . مسئولان شهر نخست وعده همراهی دادند ولی بعد اقدام به محاصره مدرسه و دستگیری نواب نمودند و به سبب داشتن همین پرونده اتهامی، نواب در دوران نخست‏وزیری دکتر مصدق، بیست ماه زندانی شد .
در بهار سال ۱۳۲۷، کشور اسرائیل اعلام موجودیت نمود و ارتشهای کشورهای عرب به نبرد با آن پرداختند . فدائیان اسلام برای همراهی با اعراب که با اشغالگران فلسطینی می‏جنگیدند، به تکاپو برخاستند و اجتماعی عظیم در روز جمعه ۳۱/۲/۲۷ در مسجد سلطانی ترتیب دادند که در آن هم نواب و هم آیت الله کاشانی حضور داشتند . در خاتمه قطعنامه‏ای در ابراز همدردی با اعراب فلسطین صاد رشد .
پس از آن دفاتری برای ثبت نام داوطلبان اعزام به فلسطین برای جنگ با اسرائیل ایجاد شد و نواب اعلام کرد که پنج هزار فدایی اسلام آماده اعزام به فلسطین هستند . وی با نخست‏وزیری وقت - ابراهیم حکیمی (حکیم‏الملک) دیدار کرده خواهان تهیه تجهیزات رزمی و فراهم آوردن امکان اعزام داوطلبان به فلسطین شد و حتی با خود فلسطینیها تماس گرفتند . قرار شد در مناطق فلسطین بروند و آنجا تمرین کنند برای میدان جنگ ولی نهایت امر این شد که دولت ایران اجازه حرکت نداد و این اقدامات به جایی نرسید .
علت مسافرت‏های نواب به نقاط مختلف کشور و ایجاد ارتباط با ایلات و عشایر نشانگر آنست که وی در ذهن خود طرحی بزرگ افکنده بود و شاید ایجاد حکومت اسلامی مورد نظر خویش را قریب‏الوقوع می‏دید . وی این باور خود را در کتاب "راهنمای حقایق" نوشت و "به دشمنان اسلام و غاصبین حکومت اسلامی شاه، دولت و سایر کارگردانانی که آنان را به خوبی" می‏شناخت اعلام کرد که "ای خائنین پست فطرت! شما می‏دانید که حق با ماست و ایران مملکت اسلامی و سرزمین پیروان آل محمد است و شما دزدان و غاصبینی هستید که حکومت اسلامی ایران را با یک دنیاترس و لرز به طور موقت و عاریت غصب نموده‏اید و هر روز آماده فرار هستید و شما خود می‏دانید که ما ملت مسلمان ایران به یاری خدای توانا در همین روزهای نزدیک، دست‏به انتقام از شما یک مشت‏خائن معدود گذاشته و به حساب چندین‏ساله جنایاتتان رسیدگی می‏کنیم" . (۱۰)

بعد از واقعه ۱۵بهمن ۱۳۲۷ که در واقع یک نمایش جالب بر ضد شخص شاه و ترور نافرجام او به وسیله ناصر فخرآرایی بود - کسی که در پوشش خبرنگار در مراسم حضور یافته بود و از سوی محافظان شاه درجا کشته و شاه نیز آسیب چندانی ندید - یئت‏حاکمه این واقعه را بهانه کرده به تحکیم پایه‏های خودکامگی پرداخت و تمام مخالفین را دستگیر و تار و مار کردند، بسیاری را به زندان انداختند، تعدادی فرار کرده مخفی شدند و آیت الله کاشانی را نیز دستگیر نموده به فلک الافلاک خرم آباد و از آنجا به لبنان تبعید کردند و نواب صفوی نیز تحت تعقیب قرار گرفت و ناچار خود را پنهان کرد .
بعد از صحنه‏سازی واقعه ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ و جلوگیری بسیار شدید از فعالیت مخالفین یکی دیگر از برگه‏های برنده شاه به زمین خورد و آن مسئله تشکیل مجلس موسسان و دست کاری در قانون اساسی بود که اقدامات سریعی انجام گرفت و مقدمات تشکیل مجلس موسسان فراهم شد . شاه در تاریخ ۱/۲/۲۸ آن را افتتاح کرد . در این مجلس تاسیس مجلس سنا یعنی مجلس شاه که می‏توانست‏خنثی کننده مصوبات مجلس شورا باشد و اختیار انحلال مجلس از طرف شاه و الغا رسمیت مذهب جعفری منظور نظر بود . در دو قسمت اول توفیق حاصل کردند اما نسبت‏به قسمت‏سوم با تهدید نواب صفوی جرات مطرح کردن آن را هم پیدا نکردند . در چنین شرایطی تدارک انتخابات مجلس شانزدهم نیز دیده شد . دکتر مصدق جهت تامین آزادی انتخابات برای روز ۲۲ مهر ۱۳۲۸ در دربار اعلام تحصن کرد و از مردم یاری خواست . سر انجام مصدق با ۱۹ تن دیگر در دربار متحصن شدند اما شاه اعتنایی به آنها نکرد و آنان پس از ۴ روز مجبور به ترک دربار شدند . در روز اول آبان ۲۸، همان ۱۹ تن در منزل دکتر مصدق جمع شده جبهه ملی را پدید آوردند . انتخابات تهران نیز شروع شد و آیت‏الله کاشانی از لبنان نامه‏ای برای نواب فرستاد و خواست که به انتخاب ملیون یاری رساند، از این رو نواب برخی از یاران خود را مامور نظارت بر انتخابات و حفاظت از صندوقهای رای کرد .
کوشش این محافظان با دخالت ماموران انتظامی ناکام ماند و به بهانه برگزاری مراسم عزاداری سالار شهیدان، صندوق‏های آرا از مسجد سپهسالار به محل فرهنگستان ایران منتقل شد و تقلب مورد نظر حکومت‏گران به عمل آمده داوطلبان ملی نمایندگی مجلس، به سبب کاهش آرا از سیاهه منتخبین خارج شدند . در این زمان که حاصل تلاش‏های ملیون و جوانان مسلمان از بین رفته بود . سید حسین امامی در ۱۳ آبان (۱۲ محرم) ۱۳۲۸ عبدالحسین هژیر وزیر دربار را که مشغول خلعت دادن به روسای هیئت‏های عزاداری بود ترور کرد . (۱۱) هژیر پس از انتقال به بیمارستان درگذشت و امامی نیز دستگیر شده و طی محاکمه‏ای بسیار سریع به اعدام محکوم و حکم در ۱۷ آبان ۱۳۲۸ چهار روز پس از تیراندازی او به هژیر اجرا شد .
ترور هژیر موثر واقع شد و سید محمد صادق طباطبایی رئیس انجمن مرکزی نظارت بر انتخابات تهران، در ۱۹ آبان ماه انتخابات تهران را به سبب سؤ جریان آن باطل اعلام کرد و در انتخابات مجدد، نمایندگان جبهه ملی و آیت الله کاشانی به عنوان نمایندگان تهران انتخاب شدند .
روز ۲۱ خرداد سال ۱۳۲۹ آیت الله کاشانی که به سبب انتخاب شدن به عنوان نماینده مردم تهران از مصونیت پارلمانی برخوردار شده بود از لبنان - تبعیدگاه خویش - بازگشت . نواب و اطرافیان او و نیز اعضای مجمع مسلمانان مجاهد، استقبالی بس شورانگیز تدارک دیدند و به تثبیت جایگاه وی به عنوان رهبر مذهبی نهضت ملی ایران بیش از پیش یاری رساندند .

در سال ۱۳۲۹، دولت در پی تصویب لایحه الحاقی نفت‏برآمد . نمایندگان جبهه ملی که از حمایت افکار عمومی نیز برخوردار بودند با این لایحه مخالف بودند . این لایحه یک بحران سیاسی را در کشور ایجاد کرد و شاه برای اینکه به بحران خاتمه بخشد، سپهبد حاج علی رزم آرا را به نخست‏وزیری برگزید . وی فردی قدرتمند و بنابر آنچه گفته شده است از حمایت آمریکایی‏ها برخوردار بود، به طوری که شاه از وی به شدت بیم داشت . رزم‏آرا قبل از اینکه روی کار بیاید با هر سه دولت استعمارگر به توافق رسیده بود . با روسها به توافق رسیده بود که انحلال حزب توده را لغو بکند و به حزب توده رسمیت‏بدهد و در ضمن، آن امتیاز نفت‏شمالی که قوام نتوانسته بود از تصویب مجلس بگذارند، او این کار را بکند و به انگلیس هم قول داده بود که نگذارد نفت ملی شود . به آمریکا هم قول داده بود که از جهت نفتی، اگر ما نتوانستیم تغییری در وضع شرکت نفت‏بدهیم سرزمینهایی که شرکت نفت از آن استفاده می‏کند ما از شرکت نفت می‏گیریم و در اختیار کمپانیهای نفتی آمریکا می‏گذاریم . از همان نخستین روزهایی که سپهبد رزم آرا ریاست دولت را بر عهده گرفت وکلای جبهه ملی در مجلس و سایر مبارزان در خارج از مجلس، به مخالفت‏با وی پرداختند . پس از اینکه رزم آرا از مجلسین رای اعتماد گرفت‏شروع به مذاکره با مخالفان خود نمود . یکی از مخالفان نواب صفوی بود که دولت رزم آرا نخست‏سعی در دستگیری او نمود، این کوشش به رغم حضور اعجاب برانگیز نواب در محاکمه قاتلان دکتر برجیس، ناکام ماند . دکتر برجیس، در کاشان، به عنوان پزشکی مبلغ بهائیت و متجاوز به نوامیس مسلمانان شناخته شده بود و هشت تن از بازاریان کاشان با یکدیگر هم پیمان شده وی را به قتل رساندند . دولت که با درخواست علما و مردم کاشان برای رهایی متهمان روبرو شده بود، محاکمه آنان را به تهران احاله کرد و در تهران بود که نواب در روز صدور رای، به رغم خطراتی که وی را تهدید می‏کرد، برای روحیه‏دادن به متهمان، به دادگاه رفت و در پایان جلسه با کمک یارانش از چنگ ماموران گریخت و تلاش دولت رزم آرا برای دستگیری وی به جایی نرسید . رزم آرا همچنین افرادی را نزد آیت الله کاشانی فرستاد ولی از همراهی ایشان هم نا امید شد و لذا شروع به سختگیری نمود . رزم آرا همچنان قدرت را در اختیار داشت . خواست مردم یعنی ملی شدن صنعت نفت ایران به جایی نرسیده بود و وکلای جبهه ملی ناتوان از انجام هیچ کار و ترسان از کودتای رزم آرا به نواب صفوی متوسل شدند که به رغم رد پیشنهاد رزم آرا مبنی بر عدم مبارزه با دولت او، عملا تا مدتی کاری به کار او نداشت و به تدارک چاپ کتاب "راهنمای حقایق" مشغول بود . در بیست و سوم دی ماه سال ۱۳۲۹، نواب توانسته بود کتاب یاد شده را با برنامه‏ریزی دقیق و به کمک یارانش توزیع کرده به دست عموم کارگردانان مملکت‏برساند . در پی توسل جبهه ملی به وی، نواب خواهان ملاقات با نمایندگان جبهه ملی شد . دکتر مصدق و دکتر شایگان به بهانه یا به سبب بیماری نیامدند و حائری زاده و دکتر فاطمی خود را وکیل دکتر مصدق خواندند . نواب در جلسه‏ای که در منزل حاج محمود آقایی برگزار شد به تفصیل سخن گفت . زبده کلامش این بود که اگر دولت جبهه ملی سرکار آید، احکام اسلام را اجرا خواهد کرد یا نه؟ وکلای جبهه ملی عهد کردند که در اولین روز فرصت و قدرت طبق قانون اساسی که هرگونه قانون مخالف اسلام را ملغی دانسته و حکم به اجرای احکام اسلامی می‏کند، به اجرای قوانین اسلام بپردازند . وی همچنین در خانه حاج ابوالقاسم رفیعی با آیت الله کاشانی دیدار کرد و با وی نیز اتمام حجت نمود .
آیت الله کاشانی نیز حذف رزم آرا از صحنه قدرت را نخستین ضرورت نهضت‏شمرد و باور داشت که پس از آن بقیه کارها درست می‏شود . بدین ترتیب به تعبیر حاج مهدی عراقی، وکلای جبهه ملی "فتوای قتل رزم آرا را از بعد سیاسی و آیت الله کاشانی فتوای قتل او و شش تن دیگر را از جهت‏شرعی صادر نمودند . " (۱۲) نواب صفوی نیز به شرط اجرای احکام اسلام و بنیان‏گذاری حکومت اسلامی آن را پذیرفت .
روز دوشنبه ۱۴/۱۲/۲۹ آیت الله فیض که از بزرگان علمی بود درگذشتند و دولت ایران به منظور عوام فریبی مجلس ترحیمی در مسجد شاه برای صبح روز چهارشنبه ۱۶/۱۲/۱۳۲۹ برای آن مرحوم اعلان کرد . در آن روز رزم آرا به اتفاق بعضی از وزرا و همراهانش وارد مسجد شاه شد و درست در لحظه‏ای که پا به مدخل صحن مسجد گذاشت آماج تیر خلیل طهماسبی از اعضای فدائیان اسلام قرار گرفت . رزم آرا به قتل رسید و طهماسبی دستگیر شد .
فدائیان اسلام افزون بر تشخیص خود، برای ترور رزم آرا، فتوای یک مجتهد مسلم را نیز دریافت کرده بودند . فدائیان اسلام صراحتا نظر خویش درباره مجوز شرعی ترورها را بیان کرده‏اند . به باور آنان، بر طبق تعالیم اسلام نخستین وظیفه مسلمان، دفاع از دین و ناموس خود است و حفظ دین و عفت، مقدم بر حفظ جان است و اگر مدافع، در این راه جان داد، به وظیفه عمل کرده و ماجور است . همچنین به باور آنان ، تشخیص مهاجم به دین از وظایف مقلد است لذا از نظر شرعی مشکلی با قتل رزم آرا نداشتند .
در مرداد ماه سال ۱۳۲۹ مجلس هفدهم که نواب شرکت در انتخابات آن را تحریم کرده بود، طرح سه فوریتی آزادی خلیل طهماسبی را تصویب کرد . تهیه و تصویب طرح سه فوریتی آزاد ساختن خلیل طهماسبی از زندان به دستور و با تاکید آیت الله کاشانی صورت گرفت . در پی تصویب این طرح در مجلس سنا، خلیل سرانجام روز شنبه ۲۴ آبان ماه ۱۳۳۱ از زندان آزاد شد .

زندانیان همبند خلیل طهماسبی بر این نظر بودند که تیر او موجب قتل سپهبد حاجی علی رزم آرا نشده است . البته او تیری انداخته بود ولی آن تیر به رزم‏آرا لطمه نزد . معهذا او ترور رزم آرا را که به دست‏یک گروهبان ارتش انجام گرفته بود به خودش نسبت داد . بعدها که ورق برگشت و کودتای کرمیت روزولت، شاه را مجددا به تخت نشاند، کوشش خلیل طهماسبی در باز کردن اتهام ترور از خود به جایی نرسید . زندانیان اطلاعات شخصی در این باب داشتند . دلایل فنی هم اطلاعات آنها را تایید می‏کرد . از جمله دلیل مربوط به قدرت نفوذی گلوله . وسیله تیراندازی خلیل طهماسبی یک شش تیر کوچک بود . گلوله شش تیر، دارای کالیبر کوچک و سرعت اولیه کمی است . وسعت زیاد زخم گلوله در بدن رزم آرا و نفوذ عمیق آن جای شک باقی نمی‏گذاشت که گلوله از اسلحه کمری پر قدرت با کالیبر بزرگ رها شده و سلاح کمری "کلت "مناسب‏ترین سلاحی بود که ممکن بود چنان اثری ایجاد کند . این سلاح منحصرا در اختیار ارتش بود . (۱۳)
برعموم کسانی که از جریانات داخلی ارتش استحضار داشتند روشن بود که شاه از وجود رزم آرا ناراحت‏بود . دلایلی وجود داشت که ثابت می‏کرد رزم آرا درصدد تهیه و اجرای یک کودتا است . منجمله ایجاد شبکه پاسگاههای ژاندارمری دورتادور شهر تهران، در نقاطی که هیچگونه دلیل انتظامی برای ایجاد آنها متصور نبود ولی بعدا می‏توانست مراکز موثری برای کنترل هرگونه آمد و فت‏به تهران بشود . و نیز انتخاب فرماندهان واحدهای نظامی، نه به دلیل صلاحیت و حسن شهرت آنها، بلکه صرفا بر مبنای میزان اعتماد شخصی رزم آرا به آنها .
شاه مطلب را استنباط کرده بود، ولی نمی‏توانست‏به سادگی و به صرف استنباطهای خود رزم آرا را عزل کند . زیرا رزم‏آرا مخصوصا نزد خارجی ها به قدرت و سرعت عمل مشهور بود و عزل او خود شاه را در مظان تهمت جلوگیری از اصلاحات مورد نظر بیگانگان قرار می‏داد .
یکی از گروهبانهای ارتش در لباس غیرنظامی مامور انجام کار شد که همراه با علم وزیر دربار، بلافاصله پشت‏سر رزم آرا حرکت کند . او مامور بود همین که طهماسبی مبادرت به تیراندازی کرد، با گلوله کلت، رزم آرا را مورد اصابت قرار دهد و بکشد . این طرح دقیقا به موقع اجرا گذارده شد . رزم آرا که به اصرار و راهنمایی علم به طرف مسجد حرکت کرد، بلافاصله پس از بلند شدن صدای گلوله طهماسبی، به دست آن گروهبان کشته شد . آنهایی که اثر گلوله را در بدن رزم آرا معاینه کرده بودند شک نداشتند او با گلوله کلت کشته شده بود نه با گلوله اسلحه خفیف . خلیل طهماسبی با قبول مسئولیت ترور رزم آرا در واقع پرده ساتری شد بر نیت دیگران . او نمی‏دانست‏شاه از ذوق در پوستش نمی‏گنجید . بر اثر نفوذ آیت الله کاشانی که سمت ریاست مجلس شورای ملی را هم داشت، خلیل طهماسبی آن موقع از مجازات معاف شد . ولی پس از کودتای کرمیت روزولت و برگشتن شاه از رم، خلیل طهماسبی را به جرم قتل مشهود و اقرار شده ترور رزم آرا، زندانی کردند . خلیل طهماسبی که خودش می‏دانست قضیه از چه قرار بوده دیگر راهی نداشت . او را به همین اتهام اعدام کردند .
نظری کوتاه به رابطه دربار با غرب به ویژه انگلستان می‏افکنیم تا ببینیم اصولا آیا تضاد و رقابتی بین دربار و رزم آرا متصور بود که دربار، آنهم بدون اجازه اربابان انگلیسی خود، نقشه قتل رزم آرا طراحی و اجرا نماید . سرسپردگی شاه مخلوع به انگلستان تا آن حد است که پس از به هلاکت رسیدن رزم‏آرا علی رغم جو شدیدا ضد انگلیسی و استقلال‏طلبانه‏ای که در پی تصویب ملی شدن صنعت نفت در کشور حاکم بود، وی بلافاصله مهره سرشناس دیگر انگلیس یعنی علما را که عامل عقد قرارداد ۱۳۱۲ بود آنهم بدون کسب رای از مجلس به نخست وزیری گماشت . آیا درباری که این چنین وابسته به انگلیس است می‏تواند اقدام به حذف پایگاه مدافع استمرار غارت منابع نفتی کند .
اما اگر گفته شود که اختلاف دربار و رزم‏آرا ناشی از حضور گسترده‏تر آمریکا در صحنه سیاست ایران و پشتیبانی این کشور از دربار دربرخورد با رزم آرا بوده است، این نیز، مغایر با مواضع صریح آمریکا در آن مقطع تاریخی است .
در ابتدای نخست وزیری رزم آرا مطبوعات آمریکایی در تایید و تمجید از وی چنین نوشتند: " ... اکنون دانسته شده است که جز رئیس ستاد ارتش کس دیگری نخواهد توانست ایران را از این وضع فلاکت‏بار نجات بخشد ... در این نکته شکی نیست که اگر اوضاع ایجاب کند رزم آرا لایق آن است که برای جلوگیری از متلاشی شدن و تجزیه حکومت ایران حکومت دیکتاتوری برقرار کند ... " (۱۴) پس از کشته شدن رزم آرا و تصویب ماده واحده ملی شدن صنعت نفت آمریکائیها طی انتشار یک بیانیه رسمی به این شکل با جانبداری از انگلستان، مخالفت‏خود را با جریان ملی کردن صنعت نفت اعلام می‏دارند: "شرکتهای آمریکایی ... بدولت آمریکا اظهار داشته‏اندکه نظر باقدام یک جانبه دولت ایران برضد شرکت انگلیسی، مایل نیستند که بهره‏برداری از معادن نفت ایران را به عهده بگیرند . علاوه بر این متخصصین نفت چه از لحاظ کفایت و چه از نظر تعدادی که لازم است‏بجای متخصصینی که اکنون در ایران مشغول هستند گمارده شوند، به علت کمیابی متخصص در رشته مخصوص نه در آمریکا و نه د رکشورهای دیگر عقیده ممالک متحده آمریکا بر این است که ایران و انگلیس دارای اشتراک منافعی چنان قوی هستند که باید از طریق مذاکرات دوستانه راه حلی بیابند تا دوباره روابطی را برقرار سازند که براساس آن هریک از طرفین نقش کامل خود را در نیل به آن هدف مشترک به خوبی ایفا نمایند ... " .
بنابراین مشاهده می‏کنیم که آمریکا نیز همچون همقطاران انگلیسی خود خواهان استمرار غارت منابع نفتی و مخالف جدی ملی شدن صنعت نفت‏بوده است . و لزوما نه تنها مخالفتی با رزم‏آرا نداشته، بلکه همچنانکه از روزنامه نیویورک تایمز نقل گردید او را تنها فردی به حساب می‏آورده‏اند که شاید بتواند در مقابل حرکت مردمی ملی کردن صنعت نفت مقاومت نماید . پس از نظر شرایط سیاسی این نظریه که آمریکا دربار را تحریک به مقابله و حذف رزم آرا نموده باشد نیز مردود است . اما از نکات دیگری که شبهه مذکور را جدا نامعقول و ناممکن نشان می‏دهد و مدعیان به ویژه کتاب "اسرار قتل رزم آرا" آن را نادیده گرفته‏اند .
بازجوئی و دستگیری ۴۳ نفر از افراد وابسته یا مرتبط با شهید طهماسبی و ماجرای اعدام انقلابی رزم آرا توسط عوامل رژیم است که منجر به محبوس شدن تعدادی از آنان و تحت تعقیب قرار گرفتن برخی تا دهه ۵۰ و حتی سال ۱۳۵۴ می‏شود . در حالی که اگر طرح و اجرای نقشه به هلاکت رسانیدن رزم‏آرا توسط رژیم صورت گرفته بود دیگر تعقیب و دستگیری در این سطح گسترده آنهم تا سالهای آخر عمر رژیم شاه چه ضرورتی داشت؟
این سوال را می‏توان بدین نحو پاسخ داد که: رژیم پهلوی لازم دانست تا حداقل در حالت ظاهر هم که شده خود را پی‏گیر و پی‏جوی قضیه نشان دهد، و چنین وانمود کند که حذف مهره‏هایش خصوصا فرماندهان ارشد نظامی برایش مهم و قابل اهمیت است و این طور نیست که نسبت‏به آنها بی‏تفاوت باشد .
بنابر آنچه گفته شد باید اذعان کرد که اعدام انقلابی رزم آرا جز با همت عالی نیروهای اسلام و تایید الهی و پشتیبانی مردمی صورت نپذیرفته و شبهات سست و بی‏اعتبار طراحان آن در ماهیت این واقعیت تاریخی خللی نمی‏تواند وارد کند .

بازداشت نواب صفوی در دوازدهم خرداد ۱۳۳۰، سرآغاز بیست ماه زندانی شدن او در دوران نخست وزیری دکتر مصدق شد . فدائیان اسلام که بازداشت و زندانی شدن رهبر خویش را تاب نیاوردند، نخست‏به روزنامه اطلاعات نامه نوشتند و از نحوه گزارش دستگیری و سخنان نواب در آن هنگام، انتقاد کردند و سپس هنوز بیش از دو سه روز از بازداشت نواب نگذشته بود که اقدامات خویش را آغاز نمودند . آنها به همه مقامات موثر کشور متوسل شدند و در مرداد ماه ۱۳۳۰ در اجتماعی که به راه انداختند با ماموران درگیر شدند و چون همه تلاشهای آنان برای آزاد ساختن نواب، بی‏ثمر ماند . در روز ۲۱ دی ۱۳۳۰ پنجاه و یک تن از آنان، پس از ملاقات با نواب از زندان خارج نشدند . آنان در زندان متحصن شده اعلام کردند که تا رهبرشان آزاد نگردد در زندان خواهند ماند . دستگاههای قضایی و انتظامی به جای رسیدگی به این درخواست، ترتیب حمله نیروهای ویژه را به زندان دادند و این نیروها، نیمه شبی به فدائیان حمله کرده آنان را سخت کتک زدند و به سلول‏های انفرادی انداخته برای هریک پرونده اتهامی تشکیل دادند . در این هنگام که نواب زندانی بود، سید عبدالحسین واحدی که چندی پیش آزاد شده بود عملا رهبری فدائیان اسلام را برعهده داشت .
از ویژگیهایی که مرحوم واحدی داشت این بود که مستبد الرای بود و بدون اینکه در کاری با دیگر یاران مشورت کند، خودش هر تصمیمی می‏گرفت عمل می‏کرد (۱۵) و از همین جا بود که وی از محمد مهدی عبدخدایی از فدائیان اسلام خواست که دکتر حسین فاطمی معاون سابق نخست وزیر و مدیر باختر امروز را ترور کند . (۱۶)
روز جمعه ۲۵ بهمن ماه ۱۳۳۰ دکتر حسین فاطمی به هنگام سخنرانی بر سر مزار محمد مسعود، هدف تیراندازی عبد خدایی قرار گرفت و از ناحیه شکم مجروح شد . فاطمی را به بیمارستان بردند و عبد خدایی نیز دستگیر و زندانی گردید . وی در بازجویی مسئولیت کامل عمل خویش را پذیرفت و برخواسته‏های دینی خود و یارانش پای فشرد و به بازجویان خود پند داد که احکام اسلام را گردن نهند . دکتر فاطمی از این ترور جان به در برد .

محاکمه متهمان فدایی اسلام متحصن در زندان قصر در تیرماه سال ۱۳۳۱ به پایان رسید و در دادنامه اعلام شد که چون تحصن در قانون کیفر همگانی عنوان ندارد و بنا به جهات فوق‏الذکر عمل متهمین تمرد تلقی نمی‏شود، لذا ۲۷ نفر متهمین که از این جهت تحت تعقیب قرار گرفته‏اند از این جهت تبرئه می‏شوند . روز سه شنبه ۱۴ بهمن ماه ۱۳۳۱، به استناد قانون تعلیق مجازات زندانیان، رهبر فدائیان اسلام - نواب صفوی نیز آزاد شد و به خانه حاج ابراهیم صرافان رفت چند روزی در همان جا به دید و بازدید نشست و سپس با انتشار اعلامیه‏ای ابراز داشت که در شرایط آن روز که نه شاه و نه مصدق هیچ یک پایبند اجرای احکام اسلام نیستند، در فعالیتهای سیاسی دوران فترت را آغاز می‏کند و صرفا به تبلیغات دینی خواهد پرداخت . (۱۷)
به رغم پیچیدگی اوضاع سیاست در آن زمان، این موضع نواب خوشایند برخی از یارانش قرار نگرفت و آنان به مخالفت‏با وی پرداختند .
در آن روزگار، دولت از حل مشکل نفت ناتوان مانده بود، دربار برای ضدیت‏با دولت، فعال و اختلافات آیت الله کاشانی و دکتر مصدق آشکار شده بود .
انتخاب دکتر مصدق به مقام نخست‏وزیری و تصویب قانون اجرای اصل ملی شدن نفت (۱۸) برای انگلیسیها ضربه سهمگینی بود . انگلیسیان از هیچ اقدامی برای ناکام ساختن مصدق خودداری نمی‏کردند، با توقیف کشتی رزماری که خریدار نفت ایران بود به راهزنی دریابی دست زدند و به سبب سیطره بر بازارهای خرید و فروش نفت مانع از فروش نفت ایران بودند . دربار نیز که با قیام مردم در سی تیر ۱۳۳۱ مجبور به تمکین به خواسته‏های ملت و سپردن زمامداری به دکتر مصدق شده بود، برای سرنگون کردن دولت‏به توطئه دست زد . در نهم اسفند ۱۳۳۱ به تحریک دربار، ماجراجویان شهر به بهانه مخالفت‏با سفرشاه به خارج از کشور، (۱۹) به ابراز دشمنی با نخست‏وزیر پرداختند . اینان از همراهی آیت الله سید محمد بهبهانی مجتهد تهران برخوردار بودند . آیت الله کاشانی نیز به عنوان رئیس مجلس شورای ملی (۲۰) با سفر شاه مخالف بود و از نهم اسفند به بعد مخالفت وی با دکتر مصدق کاملا آشکار شد .
به دلیل ایجاد برخی اختلافات (۲۱) در درون فدائیان اسلام ۹ نفر از اعضای گروه، شروع به استعفا از جمعیت فدائیان اسلام نموده و این استعفا را در روزنامه‏ها اعلام کردند .
نواب برای مقابله با این وضع اعلامیه‏ای صادر کرد و مخالفان را از جمع فدائیان اسلام اخراج کرد . واحدی نیز پس از آن، اعلام کرد "به آستان فضیلت پرور حضرت نواب صفوی" برمی‏گردد . در بین اخراج‏شدگان از فدائیان اسلام کسانی چون حاج ابوالقاسم رفیعی مدیر انتظامات آنان و مهدی عراقی، احمد شهاب، اصغر علی حکیم، غلامعلی صداقت، بودند .
اعلامیه نواب برای اخراج این افراد بسیار تند بود . وی با یکسان سازی مواضع خود با اسلام، اعلام داشت که "محیط تربیت اسلام گنجایش کمترین هوس نامشروعی را ندارد و طی این اعلامیه صریحا خواسته‏های مخالفان را توقعات بی‏جا و هوسهای غیر مشروع شمرد و آنان را دستخوش روح دنیاپرستی و ریاست‏طلبی و شهوت‏رانی دانست .
اتخاذ این مواضع در آن اعلامیه بی‏واکنش نماند و هشت تن دیگر در اعتراض به چنین موضعی برکناری خود را از دسته فدائیان اسلام اعلام نمودند . تردیدی نیست که این جدایی‏ها موجب تضعیف فدائیان اسلام در رسیدن به اهدافشان شد .

نواب در ایران به تبلیغات دینی خود ادامه داد . می‏خواست در دوره ۱۸نماینده مردم قم گردد تا از مصونیت پارلمانی سود جوید ولی از انجام این کار منصرف شد و دیگر در عرصه سیاسی حضوری پر رنگ نداشت تااینکه به سال ۱۳۳۴ مسئله پیوستن ایران به پیمان نظامی سنتو با شرکت عراق، ترکیه و پاکستان و عضویت آمریکا و انگلیس پیش آمد . که اگر چنانچه در مواقع ضروری از آنان تقاضای کمک شد به یاری این هم پیمانان ضعیف در برابر هجوم احتمالی روسیه شوروی بشتابند .
از این رو نواب، احساس خطر کرده دست‏به کار شد، اعلامیه‏ای صادر کرد و طی آن نوشت که مصلحت مسلمین دنیا پیوستن و تمایل به هیچ یک از دو بلوک نظامی جهان و پیمان‏های دفاعی نبوده، باید برای حفظ تعادل نیروهای دنیا و استقرار صلح و امنیت و اتحادیه دفاعی و نظامی مستقلی تشکیل دهند . همچنین از طریق تیمور بختیار فرماندار نظامی قدرتمند تهران، برای شاه پیغام فرستاد که به این پیمان نپیوندد .
اما تلاش‏های او به جایی نرسید لذا بر آن شد تا حسین علا نخست وزیر وقت، که مامور امضا این پیمان بود، را از میان بردارد (۲۲) و مانع انجام این کار شود .
مظفر علی ذوالقدر برای ترور علا انتخاب شد وی روز ۲۵ آبان همان سال حسین علا را که برای شرکت در مجلس ختم مصطفی کاشانی، فرزند آیت الله کاشانی، به مسجد شاه آمده بود، هدف تیر سلاح خود قرار داد . علا زخمی سطحی برداشت و با سر باندپیچی شده برای امضای پیمان به عراق رفت، ذوالقدر دستگیر شد و فدائیان اسلام تحت تعقیب قرار گرفتند .
یک هفته بعد در نخستین روز آذرماه، نواب صفوی و سید محمد واحدی دستگیر شدند . سید عبدالحسین واحدی و اسدالله خطیبی نیز که به اهواز رفتند تا در آبادان یا بغداد به ترور علا بپردازند دستگیر گردیدند . روز ۶ آذر ۱۳۳۴ خلیل طهماسبی هم دستگیر شد و از بین نزدیکان نواب صفوی تنها عبد خدایی، از دستگیری مصون ماند . وی نیز یک سال بعد دستگیر و به تحمل ۸ سال زندان محکوم شد . نواب و یارانش زیر شدیدترین شکنجه‏ها قرار گرفتند و در دادگاه‏های بدوی و تجدید نظر نظامی به اعدام محکوم شدند و با رد فرجام خواهی آنان، دو روز پس از اعلام رای دادگاه تجدیدنظر، نواب صفوی، خلیل طهماسبی سید محمد واحدی و مظفر علی ذوالقدر تیرباران شدند . (۲۷ دی ماه سال ۱۳۳۴) .

از اقدامات مهم سیاسی امام در دهه ۳۰، فعالیت ایشان برای نجات جان چهارتن از اعضای مهم گروه فدائیان اسلام، از جمله نواب صفوی از حکم اعدام بود . فدائیان اسلام که به اتهام ترور چند تن از عوامل سرسپرده دربار و انگلستان در آذرماه سال ۱۳۳۴ دستگیر شده بودند پس از تحمل شدیدترین شکنجه‏ها در دی ماه آن سال در یک دادگاه فرمایشی نظامی به اعدام محکوم شدند . تلاش امام خمینی برای نجات آنها می‏تواند چند دلیل داشته باشد . (۲۳)
اولا: کسانی که توسط فدائیان اسلام معدوم شده بودند همه از عوامل سرسپرده و خائن به مملکت‏به شمار می‏رفتند .
ثانیا: این ترورها مورد تایید صریح آیت الله کاشانی مجتهد جامع‏الشرایط آن زمان بود . از اینرو فدائیان اسلام مجوز شرعی لازم را نیز داشتند .
ثالثا: محاکمه و اعدام نواب صفوی در کسوت روحانی از نظر دربار، به معنی محاکمه و اعدام روحانیت‏سیاسی و مبارز بود و بیم آن می‏رفت که این اعدام سرآغاز دستگیری محاکمه و اعدامهای دیگری از چهره‏های روحانی و مبارز شود; چنانکه پس از دستگیری نواب صفوی، آیت الله کاشانی نیز به جرم همدستی در قتل، دستگیر و زندانی شد . شاید به دلایل فوق بود که وقتی امام دیدند برای جلوگیری از اعدام فدائیان اسلام اقدامی از طرف مرجع وقت صورت نگرفت‏برحسب وظیفه شرعی که احساس کرده بودند سه نامه (۲۴) به سه نفر از رجال کشوری آن زمان، قائم مقام رفیع بهبهانی، صدر الاشراف و حاج آقا رضا رفیع که از اعتبار و وجاهت نسبی بیشتری برخوردار بودند نوشتند و با مقدمه وادله‏ای که آوردند از آنها خواستند تا مانع اعدام فدائیان اسلام شوند که جز یک تن که پاسخی کودکانه نوشت - امام پاسخ دیگری دریافت نکردند .

مفاد برنامه (۲۵) سازمان فدائیان اسلام از کلیاتی درباره پرهیزگاری و مستحبات شرعی فراتر می‏رفت .
۱ . اسلامی بودن سرزمین ایران و لزوم اجرای احکام اسلام .
۲ . مدیریت‏خانه برای زنان، نه رو برو شدن آنان در کوچه و بازار و خیابان و سایر اماکن عمومی که باعث‏برانگیخته شدن غرایز می‏گردد .
۳ . اداره مدارس دختران باید به عهده زنان باشد و دخالت مرد در اداره مدرسه دختران باید از بین برود .
۴ . مبارزه با مصرف مشروبات الکلی، دخانیات و تریاک: بدین معنی که کارخانه‏های مشروب سازی باید نابوده شده و تریاک، سیگار، قلیان، چپق و سایر دخانیات باید به کلی نابود شوند، در رابطه با قمار هم آن را به مثابه بلای خانمان‏سوز می‏دانست و معتقد بودند که باید از میان برود .
۵ . سینماها و نمایش خانه‏ها بایستی برچیده شوند و عاملین آنها طبق قانون مقدس اسلام باید به مجازات رسند و چنانچه استفاده از صنعت‏سینما برای جامعه لازم شود، تاریخ اسلام و ایران و مطالب مفیدی از قبیل درسهای طبی، کشاورزی، صنعتی، تحت نظر اساتید پاک و مسلمان و بی‏غرض به نمایش گزارده شود .
۶ . در مورد رشوه و ارتشا و رباخواری باید طبق دستور اسلام مجازات شده ریشه این دو نهال فاسد از ایران کنده شود .
۷ . حقوق شرعیه ، (صندوق برای حقوق شرعیه) تحت نظر معتمدان پاک تهیه شود و مبلغی را به منظور تبلیغ دین بکار گیرند .
۸ . دادگستری: بایستی احکام مقدس اسلام و قانون مجازات اسلامی را اجرا نماید . برای قضاوت روحانیت و فقهای پاک و مطلع را برای این منظور تربیت نمایند تا آنان به رسیدگی امور قضایی بپردازند .
۹ . دانشگاهها باید با روش صحیح دوره‏های نهایی مانند دکتری با اجتهاد و استنباط به اتمام رسد . و بدین ترتیب استادانی ربیت‏شوند که فرزندان اسلام از دانشگاههای اروپایی و آمریکا بی‏نیاز شوند .
۱۰ . پرچم و نماز: در وزارت دادگستری و تمام ادارات باید مساجدی بنا شود تا در آنجا نماز جماعت اقامه شود و پرچم سبز "لا اله الا الله محمد رسول الله، علی ولی الله" اضافه بر پرچم ایران نصب گردد .

با توجه به اینکه، هدف اساسی سازمان فدائیان اسلام اجرای احکام اسلام بوده است . چنین بر می‏آید که فعالیت‏سیاسی فدائیان سه محور فکری داشته است .
۱) انتقاد نسبت‏به برداشت‏سنتی از دین و نیز روحانیان بی‏عمل: نواب صفوی در این باره معتقد است; "سالیان درازی است که پرده‏های تاریک شومی بر روی حقایق نورانی اسلام به رنگهای مختلف کشیده و از تابش اشعه نورانی آن حتی بر افکار و دلهای فرزندان اسلام و ملل اسلامی جهان جلوگیری نموده . " در نظر وی اسلام دین عمل و تحرک است . اما زنگار خرافات چهره حقیقی دین را پوشانده و در این میان تقصیر و کوتاهی متوجه متولیان دینی است . "آخوند مغرض به نوعی آن را دچار خرافات می‏کرد، مداح و روضه‏خوان اسلام را تنها دین گریه و زاری می‏پنداشت، بعضی از تاجرهای بازاری با اخذ رشوه و نزول سعی بر این داشتند که کلاه شرعی و خرافه‏هایی بسازند و اسلام را مدافع خود جلوه دهند . " (۲۶)
بنابراین برای دستیابی به حقیقت اسلام، باید از آن خرافه‏زدایی نمود و آن را از بستر تنگ نظری‏ها و تاریک اندیشی‏ها نجات داد . چه "اسلام" راه رستگاری و نجات بشر است .
۲) دومین محور فکری فدائیان ، اعتقاد به آمیختگی دین با سیاست و نیز انتقاد به پرهیز روحانیان از دخالت در عرصه‏های سیاسی است . به اعتقاد آنان "جدا انگاشتن دین از سیاست در میان روحانیان، روح خمودگی و بی‏اعتنایی نسبت‏به مسائل جامعه و خودسری‏های حکومت در سرنوشت امت مسلمان، پرورده بود .
فدائیان اسلامی سعی کردند تا جو یخ زده و منجمد حوزه علمیه قم را بشکنند و سکوت و بی‏تفاوتی طلاب و علمای بزرگ را با تحرک و مبارزه جویی جایگزین سازند . " (۲۷)
۳) سومین محور فکری فدائیان که از اهمیت‏خاصی برخوردار می‏باشد، ولی چنانکه باید در آثار باقی مانده از فدائیان بدان پرداخته نشده است "برپایی حکومت اسلامی" است . (۲۸) فدائیان اجرای دستورات اسلامی را منوط و مشروط به تشکیل حکومت اسلامی می‏دانستند . آنها معتقد بودند که حکومت اسلامی بایستی در اجرای این دو حکم (واجبات و محرمات" از نیروی خود استفاده کند و ضامن اجرای آن باشد .

در اسلام جنگ و دفاع هر یک مفاهیمی خاص به خود دارند . جنگ در جایگاهی خاص ضروری است و دفاع هم زمانی که به تمامیت ارضی و ناموس مسلمانان تجاوز می‏شود رواست و واجب . با توجه به این مطلب می‏توان گفت نواب همچون بسیاری از آحاد جامعه بر آن نظر بود که به حقوق مسلمانان و عرض و ناموس ایرانیان تجاوز می‏شود و در قالب فعالیتهای سیاسی و دیپلماتیک، حقوق مسلمانان ضایع می‏شود و احکام اسلامی به هیچ انگاشته می‏شوند . بنابراین اگرچه دشمن به حمله یا تجاوز نظامی دست نزده است، لیکن عوامل استعمار و استثمار و استبداد با توسل به حربه‏های مختلف، به ارزشهای مذهبی - اجتماعی و فرهنگی جامعه حمله‏ور شده و قصد پایمال کردن آنها را دارند . بنابراین دفاع در برابر این متجاوزان ضروری است از این رو اقدام مسلحانه یکی از شیوه‏های مناسب جهت مقابله با این متجاوزین است . فدائیان اسلام معتقدند که از دیرباز به مال و جان و ناموس و دین مسلمانان از طرف کفار و اجانب هجوم شده است و هجوم به مال با دست‏برد به معادن زیرزمینی و غیره شروع گردیده و هجوم و به جان با کشتن رجال مسلمان و آزاده پایه‏گزاری شده و هجوم به دین و ناموس مسلمانان هم با تعطیل عمدی احکام و دستورات اسلام، یعنی با کنار گذاردن قوانین اجتماعی و قضائی و سیاسی و اقتصادی اسلام و وضع قانون در برابر آن، به عمل آمده است .
فدائیان اسلام دفاع در برابر هجوم وارده را بر خود واجب دانسته و معتقدند که در این هجومها که از طرف کفار نسبت‏به مسلمانان شده، بعضی از کارگردانان مملکت آلت دست‏بیگانه قرار گرفته و سپر کفار واقع شده‏اند و چون آلت اجرا، اینها هستند بایستی با دفع آنها هجوم را دفع کرد . روی این زمینه و استدلالات فدائیان اسلام اعتقاد داشته‏اند روزی که دفع هجوم باعث هجوم شدیدتری نشود و مملکت و اجتماع دستخوش طوفان حوادث مضر سیاسی نگردد، بایستی قیام کرد و ایادی بیگانه و هجومش را دفع نمود، به هر حال از نظر شرعی متکی به فرع مسلم "دفاع" که از ضروریات دین است، می‏باشند .
در واقع نواب صفوی بیشتر بر این عقیده بود که با حذف مهره‏های مهم و حساس رژیم پهلوی، می‏توان بر حکومت پهلوی پیروز شد و آنرا سرنگون ساخت تا حکومت آرمانی را جایگزین آن ساخت . حتی بر این نظر پای می‏فشرد که فدائیان اسلام به تنهایی می‏تواند به این مهم دست‏یابد .
ولیکن امام خمینی درصدد بود تا با استعانت از خداوند متعال و قوای مردمی مبارز، به مقابله با رژیم پهلوی برخیزد و با بیدار نمودن اذهان و افکار جامعه، مردم را به تحقق حقوقشان آشنا سازد تا در راه کسب آن تلاش نمایند و از جان و مال خود دریغ نورزند، در حقیقت امام به حرکتی همه جانبه و جامع و با شرکت آحاد مردم اعتقاد داشت . امام خمینی یکی از بهترین اهداف مبارزه را حفظ آیین اسلام، اهداف اسلامی و گسترش و توسعه آن در جهان می‏داند . امام خمینی با نفوذ در قلبها و حکومت‏بر دلها و تحت تاثیر قرار دادن آنها و انگیزش شور و ایمان انسانها، امتی را از خواب غفلت‏بیدار ساخته به مبارزه‏ای دائمی و مستمر فراخواند، مبارزه‏ای که قبل از همه سرتاسر وجود خودش را فراگرفته بود و شامل تمام ابعاد زندگی‏اش می‏شد .

پس از شهادت نواب صفوی، تشکیلات فدائیان اسلام که قائم به شخص وی بود، از هم پاشید و سرانجام در جریان اعتراضهای مذهبی در دهه ۱۳۴۰ و تشکیل هیاتهای موتلفه، برخی از اعضای فدائیان به موتلفه پیوستند . نیمه اول دهه چهل، دوران اوج‏گیری فعالیت‏سیاسی - مذهبی به ویژه رشد مخالفت علما با رژیم بود . شهامت، صراحت و قاطعیت آیت الله خمینی در ابراز مخالفت‏با شاه، اعتراض به نفوذ بیگانگان و ... فعالان مذهبی را جسارت بخشیده و به فعالیت آنها رونق داد . دسته‏ها و گروه‏های مختلفی در بازار که از دیرباز پیوندهای نزدیکی با روحانیون داشتند، فعالیتهای خود را انسجام و نظم بخشیدند .
از جمله این گروه‏ها که در سال ۱۳۴۲ تشکیل شده هیاتهای موتلفه اسلامی بود . این جمعیت از ائتلاف سه گروه که در بازار فعال بودند تشکیل می‏شد . این گروه‏ها و یا هیاتها عبارت بودند از:
۱) گروه مسجد امین الدوله (بازار دروازه)، چهره‏های موثر آن عبارت بودند از: حبیب الله عسگراولادی، حاج مهدی عراقی، حاج حبیب الله شفیق، مصطفی حائری و ...
۲) هیات و یاگروه مسجد شیخ علی که اعضای موثر آن عبارت بودند از: حاج صادق امانی، محمد صادق اسلامی، سید اسدالله لاجوردی و ...
۳) گروه اصفهانی‏ها که چهره‏های موثر آن عبارت بودند از: حاج سید علا الدین میرمحمد صادقی، حاج مهدی بهادران، عزت الله خلیلی و اسدالله بادامچیان . (۲۹) بنابه اظهارات اسدالله بادامچیان: این سه گروه در ابتدا هریک جداگانه فعالیت می‏کردند و با امام خمینی در ارتباط بودند و امام این سه گروه را با یکدیگر آشنا و مرتبط ساخت . وی می‏گوید: در یکی از روزهایی که به قم مشرف شدیم، خدمت امام رسیدیم، امام فرمودند: شما همه در راه خدا و همه‏مان در راه خدا می‏خواهیم کار کنیم، هر کداممان برادرانی همراه داریم، چرا جدا از هم کار کنیم، چرا با هم کار نکنیم شما اساسی ترتیب دهید که در ارتباط با هم خیلی جدی‏تر به کار ادامه بدهید . (۳۰) وجه تسمیه نام تشکل دینی جمعیت‏یا هیات موتلفه هم به دلیل ائتلاف این سه گروه با یکدیگر است .
این هیات‏ها پس از ائتلاف و به اصطلاح تشکیل جمعیت موتلفه، شورایی به نام شورای روحانیت تشکیل می‏دهند که بر حرکت و برنامه‏های تشکل نظارت داشته باشد تا امری مغایر با شرع و یا کاری که بر اساس وظایف اسلامی نباشد، در جریان فعالیت انجام نشود . اعضای این شورا را موتلفه به محضر امام خمینی پیشنهاد کرده بود و امام آنان را تایید کرده بودند . اعضای این شورا، آیت الله مطهری، دکتر بهشتی، حجهٔ الاسلام مولایی و آیت الله انواری بودند . (۳۱) یکی از اعضای این جمعیت اظهار می‏دارد که در واقع تعیین شورای روحانیت هم با نظر و رای امام صورت گرفته است . از امام در همان اوایل سال ۱۳۴۲ خواستند که جمعی از علما را معین فرمایند، تا اگر مشکل و مانعی در ارتباط با ایشان برای موتلفه پیش آمد، و یا خدای نکرده امام دستگیر یا محصور شدند، نظر آنها برای موتلفه به منزله نظر امام باشد . (۳۲) فعالیت‏سیاسی جمعیت موتلفه اسلامی، منحصر به همان سالهای اولیه تشکیل یعنی نیمه نخست دهه چهل است . سالهایی که در ارتباط با امام خمینی و نیز تحت تاثیر ایشان، فعالیت هیاتهای مذهبی رونق و تقریبا شدت گرفت . از مهم‏ترین فعالیتهای هیاتهای موتلفه، مخالفت‏با لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی است . به نظر آنان این لایحه:
۱ . با حذف قید مذهب از شرایط نمایندگان ۲ . حذف سوگند به قرآن در هنگام سوگند نمایندگان و جایگزینی آن با قسم به کتاب آسمانی ۳ . دادن حق رای و حق نمایندگی و انتخاب شدن به زنان کوششی بود در جهت از "رسمیت انداختن اسلام" . به نظر موتلفه، ماجرای انجمن‏های ایالتی و ولایتی در روز شنبه ۱۰ آذر ۱۳۴۱ با پیروزی امام و روحانیت‏به پایان رسید و دولت اسدالله علم رسما اعلام کرد که مصوبه ۱۴/۷/۱۳۴۱ قابل اجرا نیست .
یکی از مهم‏ترین اقدامات سیاسی موتلفه را می‏توان ترور حسنعلی منصور (۳۳) نخست وزیر وقت در اول بهمن ۱۳۴۳ ذکر کرد . ضارب جوانی به نام محمد بخارایی بود که توط نیروهای امنیتی دستگیر شد . پس از دستگیری محمد بخارایی، مامورین امنیتی چند تن دیگر از اعضای موتلفه را که در جریان ترور حسنعلی منصور دست داشتند، دستگیر کردند.
این افراد عبارت بودند از: مرتضی نیک نژاد، صادق امانی، حبیب‏الله عسگراولادی، مهدی عراقی و صفار هرندی، محمد بخارایی، صفار هرندی، مرتضی نیک نژاد و صادق امانی به اعدام محکوم شدند . و چند تن باقی مانده به زندان رفتند . (۳۴) از این پس فعالیتهای موتلفه به دلیل اعدام و نیز زندانی شدن برخی از اعضای آن از رونق افتاد . از دلایل دیگر برای کاسته شدن از شدت فعالیت آنها، تبعید امام از کشور بود که عملا هیاتهای موتلفه را از وجود رهبری توانمند که در سایه رهنمودهای او فعالیت می‏کردند محروم ساخت . در فاصله سالهای ۱۳۴۳ و ۱۳۴۹ موتلفه توانست‏به صورتی پراکنده به حیات خود ادامه دهد و پس از انقلاب اعضای جمعیت موتلفه اسلامی، جذب حزب جمهوری اسلامی شدند . پس از انحلال حزب جمهوری اسلامی، جمعیت موتلفه در اسفند ماه ۱۳۶۷، موافقت آیت الله خمینی را جهت گسترش فعالیتهایشان به دست آوردند و به همین نام که مورد تایید کمیسیون ماده ۱۰ احزاب در وزارت کشور هم قرار گرفت، به فعالیت‏خود ادامه داده‏اند.

اگرچه فدائیان اسلام سرکوب و به جوخه‏های اعدام سپرده شدند ولی این امر مانع از آن نشد که یاد و خاطره آنان از ذهن مردم مسلمان حذف شود . آرمان آنان برای ایجاد حکومت اسلامی باقی ماند . اگرچه گروه فدائیان اسلام در پی حذف فیزیکی نواب صفوی، با اعمال زور از صحنه سیاسی ایران حذف شد اما کمتر از ربع قرن بعد، انقلاب اسلامی به وقوع پیوست و نظام حکومتی نشات گرفته از آن، تحقق بخشیدن به خواست اصلی نواب صفوی یعنی اجرای احکام اسلامی را وجهه همت‏خویش ساخت و در این راه به گونه‏ای عمل کرد که حمید عنایت پس از بحث‏خود در مورد فدائیان اسلام آن هم به گونه‏ای که حاکی از نظر وی مبنی بر تداوم موجودیت آنان از سال ۱۳۳۴ تا سال ۱۳۵۷ است نتیجه گرفت: "فلسفه حقوقی رژیم انقلابی جمهوری اسلامی ایران را تا حد زیادی می‏توان به حساب برداشت فدائیان از عدالت اسلامی گذاشت" . (۳۵)
در دوره استبداد دهه ۲۰ تا ۴۰ حرکت مسلحانه فدائیان اسلام از ویژگیهای خاصی برخوردار بود و ماهیتا با حرکت مسلحانه گروههای چپ که بعد از ۱۵ خرداد در ایران شکل گرفت متفاوت بود . جنایت رژیم در کشتار ۱۵خرداد و تبعید حضرت امام در ۱۳ آبانماه ۱۳۴۳ فقط یک سرکوب خشن علیه ملت مسلمان و رهبری آن نبود بلکه نتایجی دیگر را در میان گروهها، احزاب و افراد سیاسی و مبارز به جای گذاشت . سرخوردگی از مبارزات را از یک سو و تغییر شیوه آن را از سوی دیگر به همراه داشت.
شهید مبارز نواب صفوی، بیش از چهل سال پیش، با انتشار برنامه حکومت اسلامی، بنیان‏های حکومت ایده‏آل مشروع دینی را به جامعه شناساند . اکثر مبارزین و جهادگران در سالهای مبارزه با رژیم شاه، تفکراتشان تحت تاثیر و نشات گرفته از حرکت‏خالصانه، شجاعانه و قاطعانه فدائیان اسلام بود و شهادت نواب و یارانش، بیش از پیش اذهان مردم را روشن ساخت و بسیاری را به دنبال این خط سرخ، به مبارزه با طاغوت کشاند .

پی نوشت ها :

۱ . فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد، اندیشه، تالیف سید هادی خسروشاهی، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۵; صفحه ۲۰۰ .
۲و۳ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمد حسین منظور الاجداد، چاپ فرحی پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۱۹۱ .
۴ . نهضت روحانیون ایران، تالیف: علی دوانی، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۷، جلد دوم، صفحه ۱۹۵ .
۵ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام ، تالیف محمد حسین منظور الاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۱۹۱ .
۶ . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تالیف سید حسین خوش نیت، چاپ اول، تهران ۱۳۶۰، صفحه ۱۷ .
۷ . خوش نیت می‏نویسد: نواب صفوی در رابطه با براندازی کسروی از علما بزرگ استمداد و استعفا نمود و قاطبه علما از احساسات پاک او تقدیر نمودند اما کمکهای فکری موثر را آیت الله علامه امینی صاحب الغدیر می‏نمود . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارات و شهادت او، تالیف: سید حسین خوش نیت، چاپ اول تهران ۱۳۶۰، صفحه ۱۹ . منظور الاجداد نیز می‏نوید: نواب صفوی، از علامه امینی استفتا می‏کند و پاسخ می‏شنود که: آنکه چنین کتابهایی نوشته "کافر است و بر هر مسلمانی واجب است او را بکشد" مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمد حسین منظور الاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۱۹۱ .
۸ . صحیفه امام، ج‏۱۳، ص‏۳۲ .
۹ . صحیفه امام، ج‏۱۳، ص‏۳۳ .
۱۰ . فدائیان اسلام تاریخ، عملکرد، اندیشه، تالیف سیدهادی خسروشاهی، چاپ اول، تهران ۱۳۷۵، صفحه ۳۲۹ .
۱۱ . قتل هژیر به دستور شخص نواب صفوی صورت گرفت . سیدمجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او تالیف سیدحسین خوش نیت، چاپ اول ۱۳۶۰، صفحه ۴۴ .
۱۲ . "شمس قنات آبادی هم در خاطرات خود چند بار تاکید کرده که آیت الله کاشانی رزم آرا را مفسد فی الارض و مهدور الدم می‏دانست . " مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظور الاجداد، چاپ فرحی پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۲۰۷ - ۲۰۸ . ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تالیف محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، چاپ اول تهران ۱۳۷۰، صفحه ۷۷ . نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او . تالیف سید حسین خوش نیت، چاپ اول، ۱۳۶۰، صفحه ۵۳ .
۱۳ . در اصطلاح نظامی شش تیر سلاح خنثی کننده با گلوله‏های خفیف است .
۱۴ . باختر امروز، شماره ۱۸۲۷۹، تیر ۱۳۲۹ به نقل از نیویورک تایمز .
۱۵ . ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تالیف محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، چاپ اول تهران ۱۳۷۰، صفحه ۱۲۰ .
۱۶ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۲۱۲ .
۱۷ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صص‏۲۱۴ - ۲۱۵ - ۲۱۶ - ۲۱۷ .
۱۸ . دکتر مصدق پس از اخذ رای تمایل از مجلس، قبول مسئولیت نخست وزیری را موکول به تصویب طرح ۹ ماده‏ای اجرای قانون ملی شدن نفت از طرف مجلس نمود . طرح اجرائی قانون ملی شد نفت روز نهم اردیبهشت از تصویب مجلس گذشت و دکتر مصدق روز دوازدهم اردیبهشت کابینه خود را به مجلس معرفی نمود . دکتر مصدق ضمن نطقی هنگام معرفی اعضای کابینه خود برنامه دولت‏خود را در دو ماده اجرای قانون ملی شدن نفت و اصلاح قانون انتخابات خلاصه کرد و با اکثریت قریب به اتفاق از هر دو مجلس شورای ملی و سنا رای اعتماد گرفت . بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، تالیف محمود طلوعی، چاپ سوم، ۱۳۷۴، جلد اول، صفحه ۷۸ .
۱۹ . دکتر مصدق درباره وقایعی که به تصمیم مسافرت شاه و حوادث روز نهم اسفند منجر شد گفت: "در یک روز صبح آقای علا وزیر دربار در ضمن ملاقات خود اظهار نمودند که شاه می‏خواهند مسافرتی به خارج بفرمایند . عرض کردم علت این مسافرت چیست؟ گفتند که: شاه از بیکاری خسته شده‏اند . ضمنا آقای وزیر دربار یکی دیگر از دلایل مسافرت را کسالت‏شاه و همچنین ملکه و لزوم پاره‏ای معاینات طبی ذکر نمودند . "
دکتر مصدق سپس به تفصیل شرح می‏دهد که چگونه جریان این مسافرت که قرار بود کاملا محرمانه بماند از طرف درباریان فاش شد و روز حرکت، که هیئت دولت‏برای خداحافظی شرفیاب بودند، تظاهراتی در برابر کاخ سلطنتی برپا گردید و بعد از اعلام انصراف شاه از مسافرت خانه او مورد حمله قرار گرفت . دکتر مصدق نتیجه می‏گیرد که تمام این کارها، یعنی برنامه مسافرت و تظاهراتی که متعاقب آن برپا شد، نقشه‏ای برای از میان بردن او و ساقط کردن دولت‏بوده است . بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، تالیف محمود طلوعی، چاپ سوم ۱۳۷۴، جلد اول، صفحه ۸۷ - ۸۸ .
۲۰ . آیت الله کاشانی از تاریخ ۱۶/۵/۱۳۳۱ به جای حسن امامی به ریاست مجلس انتخاب شد . اسامی و مشخصات نمایندگان مجلس شورای ملی در ۲۴ دوره قانونگذاری، ناشر: وزارت کشور، نشریه شماره ۵، صفحه ۱۹۳ .
۲۱ . یکی از دلایل اختلاف در درون فدائیان اسلام این بود که در جریان ترور حسین فاطمی زمانی که خود مرحوم نواب هم در زندان بود (۱۲ خرداد ۱۳۳۰) واحدی بدون اینکه با مرحوم نواب هم در این باره مشورت بکند و از ایشان اجازه‏ای گرفته باشند این کار را با تصمیم خود انجام می‏دهد . ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تالیف محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، چاپ اول ۱۳۷۰، موسسه رسا، صص‏۱۱۹ - ۱۲۰ .
۲۲ . مهدی عراقی اگرچه از سال ۱۳۳۲ تا آغاز نهضت روحانیون در سال ۱۳۴۱ فعالیت‏سیاسی بارزی نداشت اما از سال ۱۳۴۱ تا واپسین لحظه حیات در خدمت نهضت و انقلاب اسلامی بود . نظر تاییدی امام در مورد مهدی عراقی بیشتر مربوط به فعالیتهای او در هیئتهای موتلفه و قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ است و مخصوصا پس از آنکه در ۱۳۵۹ ش به شهادت می‏رسد . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۲۱۵ - ۲۱۶ .
۲۳ . قتل حسین علا به دستور نواب صورت گرفت . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تالیف سیدحسین خوش نیت، چاپ اول تهران ۱۳۶۰، صفحه ۱۵۹ .
۲۴ . زندگینامه سیاسی امام خمینی از آغاز تا هجرت به پاریس، تالیف محمدحسن رجبی، چاپ اول تهران ۱۳۶۹، صص‏۱۴۳ - ۱۴۴ .
۲۵ . این نامه ظاهرا منتشر نشده و در جایی چاپ نشده است .
۲۶ . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تالیف سید حسین خوش نیت، چاپ اول ۱۳۶۰، صص‏۶۱ - ۶۲ - ۶۳ - ۶۴ - ۶۵ .
۲۷ - ۲۸ - ۲۹ . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ، ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتبی مقصودی، تهران، ۱۳۸۰، صص‏۲۵۰ - ۲۵۱ .
۳۰ . هیاتهای موتلفه اسلامی، تالیف بادامچیان، بنائی، تهران ۱۳۶۲، ص‏۱۲۷ .
۳۱ . آشنایی با جمعیت موتلفه اسلامی، تالیف اسدالله بادامچیان، بی جا، بی نا، بی تا، صفحه ۴۰ .
۳۲ . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتبی مقصودی، تهران ۱۳۸۰، صفحه ۲۵۳ .
۳۳ . نگاهی به جمعیت هیاتهای موتلفه اسلامی، اندیشه جامعه، تالیف چنگیز پهلوان، شماره ۵، صفحه ۹ .
۳۴ . قتل حسنعلی منصور، بنابر برخی روایتها با حکم آیت الله میلانی صورت گرفت . منصور به خاطر کاپیتولاسیون، تبعید امام خمینی و حضور مستشاران آمریکایی مفسد فی‏الارض شناخته شده بود . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتی مقصودی، تهران ۱۳۸۰، صفحه ۳۰۸ .
۳۵ . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتبی مقصودی، تهران ۱۳۸۰، صص‏۲۵۴ - ۲۵۵ .
۳۶ . اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، تالیف حمید عنایت، ترجمه بهاالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۵، ص‏۱۷۱ .
۱ . سیدحسین خوش نیت، سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تهران، انتشارات منشور برادری ۱۳۶۰
۲ . سیدهادی خسروشاهی، فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد اندیشه، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۵
۳ . محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تهران، انتشارات رسا، ۱۳۷۰ ۴ . مجتبی مقصودی، تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تهران، انتشارات روزنه، ۱۳۸۰
۵ . سیدمهدی حسینی، خاطرات محمد مهدی عبد خدایی، مروری بر تاریخچه فدائیان اسلام، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹
۶ . محمدحسن رجبی، زندگینامه سیاسی امام خمینی از آغاز تا تبعید، تهران، انتشارات کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ۱۳۷۰
۷ . مجله ۵ ۱ خرداد، شماره ۲۱، بهار ۱۳۷۵، شماره ۲۴، زمستان ۷۵، فصلنامه تاریخی - سیاسی - فرهنگی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
۸ . ع . باقی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران، تهران، انتشارات تفکر، ۱۳۷۳
۹ . کوثر مجموعه سخنرانیهای حضرت امام خمینی (س)، موسسسه چاپ و نشر عروج، چاپ اول تا دوم بهار ۱۳۷۳ تا پاییز ۱۳۷۴
۱۰ . پیترآوری، تاریخ معاصر ایران، جلد دوم، تهران، انتشارات عطائی، به ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، ۱۳۷۷
۱۱ . برواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، از مشروطه تا انقلاب اسلامی، به ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس‏آوری، محسن مدیرشانه‏چی، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۸، نشر مرکز
۱۲ . مجله گفتگو، نگهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹ - ۳۰
۱۳ . خاطرات سیاسی و نظامی سرهنگ ستاد غلامرضا مصور رحمانی، کهنه سرباز، تهران، موسسه رسا، ۱۳۶۸ جلد اول
۱۴ . پژوهش گروهی جامی، گذشته چراغ راه آینده است، تهران، انتشارات نیلوفر، ۱۳۶۲
۱۵ . دکتر عزت الله نوری، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، انتشارات نوید شیراز
۱۶ . مجله نوید آینده، شماره ۲۷
۱۷ . باختر امروز، شماره ۱۸۲۷۹، تیر ۱۳۲۹
۱۸ . کیهان فرهنگی، گفتگو با جعفر سبحانی، شماره ۳، سال ششم خرداد ۶۸
۱۹ . روح الله موسوی خمینی، صحیفه نور، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، انتشارات سروش، چاپ اول ۱۳۶۹، ج‏۱، ۱۲، ۱۵
۲۰ . صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول پاییز ۱۳۷۸، جلد ۲۲
۲۱ . محمد ترکمان، اسرار قتل رزم آرا، انتشارات موسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ اول، ۱۳۷۰
۲۲ . علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۷، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
۲۳ . حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران ۱۳۶۰، انتشارات دارالفکر
۲۴ . روح الله موسوی خمینی، کشف الاسرار، بی جا، بی نا، بی تا
۲۵ . حمید عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، به ترجمه بهاالدین خرمشاهی، چاپ خوارزمی تهران ۱۳۶۵
۲۶ . محمود طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، چاپ سوم ۱۳۷۴، انتشارات نشر علم
منبع:فصلنامه حضور